Architektura kościoła i zewnętrzne elementy architektoniczne

Kościół Świętej Trójcy

w Żórawinie jest budowlą orientowaną, wzniesioną na planie prostokąta, jednonawową z wyodrębnionym dwuprzęsłowym prezbiterium. Od strony zachodniej do trójprzęsłowej nawy przylega kwadratowa wieża, a od strony południowej prostokątna kruchta wraz z przybudówką klatki schodowej prowadzącej na emporę szlachecką. Od północy z pierwotną bryłą kościoła zespolone są trzy niezależne, prostokątne aneksy. Do wieży przylega aneks z klatką schodową, do nawy kruchta północna, natomiast do prezbiterium dwukondygnacyjny aneks z zakrystią oraz znajdującą się powyżej lożą kolatorską. Wszystkie dobudówki, różnorodne w swej formie pod względem wielkości i wykonanej elewacji, zwieńczone ozdobnymi szczytami typowymi dla manieryzmu niderlandzkiego, tworzą wraz z gotyckim szkieletem kościoła malowniczą, wieloczłonową budowlę, wyjątkową w skali całego kraju.

Malowniczość tej bryły przypisywana jest wrocławskiemu architektowi Hansowi Schneiderowi, który dokonał na początku XVII w. osobliwej przebudowy świątyni. Z kolei bogactwo dekoracji rzeźbiarskiej, a zwłaszcza wystroju i wyposażenia kościoła jest zasługą Gerharda Hendrika, wybitnego wrocławskiego rzeźbiarza pochodzącego z Amsterdamu, czołowego przedstawiciela manieryzmu na Śląsku. Obaj twórcy prywatnie zaprzyjaźnieni, wspólnie podjęli się wykonania wielu przedsięwzięć, wśród nich realizacji okazałego portalu przedbramia zamku w Oleśnicy.

Zachodni portal wieży kościoła

z drugiej połowy XIV w. wyróżnia się na tle całego obiektu swoją gotycką formą. Został zachowany w swoim pierwotnym kształcie pomimo gruntownej przebudowy gotyckiej świątyni. Portal stanowią skromna, ostrołukowa archiwolta ozdobiona plastycznym motywem stylizowanych liści i owoców winorośli oraz drzwi o oryginalnej dekoracji metaloplastycznej, będącej doskonałym przykładem śląskiego rzemiosła artystycznego późnego gotyku (druga połowa XV w.). Tworzą ją metalowe okucia zawiasów zakończone wicią z trójliśćmi, motywy czteroliścia, pentagramu z promieniście umieszczonymi liliami, pięciopłatkowej lilii, sześcioramiennej gwiazdy oraz otworem na klucz zwieńczonym koroną i formami kwiatonowymi.

Portal północny

to najokazalsza ozdoba kościoła. Wykonany ok. 1602 r. z szarego i żółtego piaskowca oraz czerwonego marmuru w wewnętrznej partii kartusza, zachwyca bogatą dekoracją rzeźbiarską, nie mającą sobie równej na Śląsku. Stanowiła ona godną oprawę wejścia do świątyni, zarezerwowanego wyłącznie dla kolatora i jego rodziny oraz duchownych. Wejście to prowadziło bezpośrednio do loży kolatorskiej i zakrystii. Dominującym elementem dekoracyjnym portalu są dwa rzeźbione lwy flankujące arkadę portalu. Lwy przez wieki uznawane były za strażników miejsc świętych i taką też rolę przypisuje im się tutaj – groźne, wsparte na dwóch tylnych łapach strzegą wejścia do świątyni. Ale obecność lwów w żórawińskiej świątyni ma także drugie znaczenie, związane z symboliką heraldyczną. Wizerunek skaczącego lwa jest bowiem głównym motywem herbu Adama von Hanniwaldt. Do osoby fundatora odnoszą się bezpośrednio również dwie inskrypcje widoczne w górnej części portalu. Pierwsza, umieszczona we fryzie: „Panie! Umiłowałem mieszkanie Domu twego i miejsce przechowywania chwały Twojej” (Psalm 26,8) oraz druga znajdująca powyżej w kartuszu: „Wtedy przystąpię do ołtarza Bożego, do Boga wesela i radości mojej” (Psalm 43,4) dedykowane były kolatorom udającym się do swojej loży i podkreślały ich uprzywilejowaną pozycję. Uzupełnienie tego programu stanowią pozostałe rzeźbiarskie detale portalu. Zwłaszcza kolumny korynckie, których trzony owinięte są wstęgami na znak zwycięstwa, stojące na postumentach ozdobionych owocowymi girlandami oraz trzy obeliski widoczne w zwieńczeniu portalu, które są atrybutami triumfu i chwały, nawiązują do podniosłej stylistyki bram tryumfalnych.

Portal południowy

pełnił funkcję wejścia głównego, przeznaczonego dla mieszkańców Żórawiny, udających się do kościoła od strony wsi przez opuszczany na rzekę most zwodzony. Portal ten, wykonany z piaskowca w roku 1602, składa się z arkady o półkolistej archiwolcie pokrytej ornamentem okuciowym oraz dwóch korynckich kolumn wspierających belkowanie z wykutym w partii fryzu zapisem inskrypcyjnym. Całość portalu zwieńczona jest płaskorzeźbionym kartuszem herbowym rodziny von Hanniwaldt przytrzymywanym przez dwa putta oraz ujęta w dwa symetryczne uszaki, w których pojawia się, charakterystyczny dla warsztatu Gerharda Hendrika, ornament strąkowy z finezyjnym motywem roślinnego strąka. W porównaniu z portalem północnym, oprawa wejścia południowego reprezentuje bardziej oszczędne formy choć i w tym przypadku podporządkowane są one programowi ideowemu. Zarówno treść inskrypcji: „Dzieło to, być może jest za duże dla wiejskiego kościoła, lecz nie dla godności Bożej i dla wymaganej od ludzi pobożności, 1602”, jak i centralne umieszczenie rodowego herbu fundatorów, stanowi swoistą konfirmację ich prawa własności oraz jednocześnie ujawnia intencje jakie kierowały nimi podczas modernizacji kościoła. Również znajdujące się po obu stronach portalu wmurowane metalowe obręcze zwane kunami, służące do zakuwania przestępców, stanowią dla ówczesnej lokalnej wspólnoty znamienny element potwierdzający rolę tego miejsca przy kościele.